Niets is wat het lijkt in kinderliedjes

Taal - kinderliedjes - betekenis - symboliek
15-7-2017

Is Kortjakje een vrouw van lichte zeden? Ben je racistisch als je ‘Moriaantje zo zwart als roet’ zingt? En kun je nog wel met een gerust hart twee emmertjes water halen?

De laatste tijd was er nog al wat ophef over de teksten van rapper Jebroer. Dominees waarschuwden voor de invloed van de heftige tekst van zijn nummer ‘Kind van de duivel’: “Jonge kinderen zingen ‘gooi drank en drugs over mijn kist’, maar weten amper wat die woorden inhouden. Kinderen die ‘ik ben een kind van de duivel’ zingen, moeten beseffen dat ze hiermee ruzie en oorlog over zich afroepen in plaats van liefde en harmonie.”

Betekenis

Nu is ophef over liedteksten van alle tijden, maar het deed mij denken aan de soms zeer vreemde teksten van kinderliedjes die we zonder blikken of blozen voorzingen aan onze kinderen. Veel van de symboliek van deze soms eeuwenoude liedjes is voor onze moderne mensenoren verloren gegaan. Maar wat doe je wanneer je de oorspronkelijke betekenis van deze liedjes wèl kent? Durf je ze dan nog wel met een gerust hart te zingen? Want is het liedje over ‘dikke tante Kee’ eigenlijk wel geschikt voor tere kinderoortjes?

Dubbelzinnigheden

Als je op internet op zoek gaat naar tekstverklaringen van kinderliedjes gaat er een wereld voor je open. Bert van Zantwijk geeft op zijn site heldere uitleg bij veel ouderwetse kinderliedjes. Vroeger werden liedjes en dansen gebruikt om bijvoorbeeld de spot te drijven met personen, of om in metaforen jonge mensen voor te bereiden op de volwassenheid. Die metaforen gingen dan over het huwelijk en de bijbehorende ‘geneugten van de lichamelijke liefde’. Niet alle dubbelzinnige betekenissen die aan deze liedjes worden toegekend zijn ook wetenschappelijk onderbouwd en bewezen, maar toch is het vaak reden genoeg om af en toe een wenkbrauw op te trekken als je een ouderwets kinderliedje hoort.

Niets is wat het lijkt

‘In de maneschijn’ leek mij altijd een onschuldig, zij het wat vreemd liedje te zijn. Maar na de uitleg door Van Zantwijk zie ik het toch anders: je moet dit liedje binnen de juiste context zien. Als in vroeger tijden een jongen met een meisje mocht trouwen, kreeg hij verlof (vergelijk de term: verloving) om aan te kunnen tonen dat het meisje vruchtbaar was. Het meisje sliep vanaf dat moment in de opkamer en de vrijer kon haar dan via een ladder onder het raam ’s nachts ‘bezoeken’. Ook andere jongens (lees: vogels) konden gebruik maken van deze mogelijkheid, waarbij het meisje dan haar trouw kon bewijzen door niets te laten gebeuren. Vrijen met de ‘een’ mag dus (is recht), maar met ‘twee’ niet (is krom). Als het meisje zwanger werd (dikke Kee) van de juiste vrijer kon er met een gerust hart getrouwd worden. Werd ze zwanger van nummer twee, dan werd het kind naar de nonnen gebracht. Destijds kon je een kind bij het klooster te vondeling leggen door middel van een wiel (een draai) dat in de kloostermuur was gemetseld. Moraal van dit verhaal: ga vooral niet lichtzinnig met mannen naar bed.

Het lijkt iets, maar is niets

Het omgekeerde bestaat ook. Verblind door het idee dat alle kinderliedjes van oorsprong dubbelzinnig zijn, zien sommige mensen toch echt beren op de weg. Op internet circuleert de niet-bewezen theorie dat Elsje Fiederelsje een tippelaarster zou zijn. En ook de verklaring dat Kortjakje een verbastering van cognacje zou zijn en dat ook zij een prostituee was, is niet bewezen. In het liedje Twee emmertjes water halen, kun je in het ‘houten been’ en ‘de koning’ metaforen voor het mannelijk geslachtsdeel herkennen, en waar ’het straatje’ dan naar verwijst, laat zich raden. Maar onomstotelijk bewezen is het niet; je kunt er ook een spottende verwijzing naar de Franse koning Lodewijk Napoleon in lezen.

Het is niet wat het lijkt

Een mooi voorbeeld van hoe wij met moderne ogen naar een oud kinderliedje kijken, is het liedje Moriaantje zo zwart als roet. Tegenwoordig ligt een omschrijving als ‘zwart als roet’ en ‘Moor’ nogal gevoelig en om die redenen zou je het liedje als racistisch kunnen interpreteren. Maar volgens Van Zantwijk was de term ‘Moor’ in de periode dat het liedje ontstond een neutraal begrip, en helemaal niet racistisch bedoeld. Sterker nog, de regels van het liedje zoals wij dat kennen, maakten van oorsprong deel uit van een groter vers van Heinrich Hoffmann dat juist gaat over tolerantie. Drie jongetjes die een donkere jongen hadden uitgelachen vanwege zijn huidskleur worden door Sint Nicolaas bestraft door ze onder te dompelen in de inktpot, waardoor ze zelf nog zwarter zijn dan de jongen die zij hebben bespot. Een koekje van eigen deeg dus.

Onschuldig, of toch niet?

Zijn alle kinderliedjes vanaf nu niet meer onschuldig? Wat mij betreft voert dat te ver. Want zoals gezegd, is de oorspronkelijke symbolische betekenis allang verloren gegaan. Ik zou niet weten waarom je een liedje als In de maneschijn niet meer zou mogen zingen. Zonder de symboliek gaat het gewoon over een vogel en een vis en de bijbehorende gebaartjes.

Voor de kinderen maakt het dus niet veel uit. Voor de volwassenen des te meer. Een groepje 7-jarige meisjes dat al streetdancend  ‘I wanna fuckya’ zingt, geeft je als ouder toch een wat ongemakkelijk gevoel, al zullen de meisjes niet letterlijk weten wat ze zingen.

De grens tussen wat nog onschuldig is en wat niet meer, is dus vrij vaag. Ook de vraag wie er nu verantwoordelijk is om jonge kinderen te beschermen tegen de invloed van liedteksten is voer voor discussie. Ben je als ouder verantwoordelijk? Of had de muzikant/tekstschrijver er beter over na moeten denken? Rapper Jebroer wijst dit laatste pertinent van de hand. Hij reageerde als volgt op alle ophef: “je kunt het liedje ook uitzetten.”