Vreemde vogels in je eten

Taal - spreekwoorden en gezegden - dieren
20-3-2019

‘Wat eten we vandaag?’ ‘Een blinde vink met een broodje aap en een kommetje aalmoes toe’. Wat doen die vreemde dieren in ons eten? En waar komen deze woorden en uitdrukkingen vandaan? 

Je staat er vaak niet zo bij stil, maar er zitten in onze taal nogal wat uitdrukkingen en woorden die je vooral niet al te letterlijk moet nemen. Iedereen die kinderen heeft, herkent het vast wel. Je spruit vraagt: ‘Wat eten we vanavond?’ Staat er dan varkenshaas op het menu, dan is de reactie steevast: ‘Ik ga toch geen haas eten! Dat is zielig!’ Je kunt je inderdaad afvragen waarom we haas zeggen als we varkensvlees bedoelen. Waarom noemen we een rolletje gehakt omwikkeld met een dun plakje vlees eigenlijk een blinde vink? En waarom spreken we bij een broodje worst ineens van een hete hond? Het Nederlands kent nogal wat vreemde woordcombinaties tussen dieren en gerechten. Waar komen die uitdrukkingen en woorden vandaan? En zijn alle theorieën nu echt waar of berusten ze op een broodje aap?

Hoe een koe een haas vangt

In de vitrine bij de slager liggen mooie stukken vlees uitgestald. Diverse worsten, hamburgers, gehakt en haas. Haas? Ja, maar dan niet die langoren zelf, maar haas van het varken of van het rund. Er zijn twee theorieën waarom we een stuk van varken of run een haas noemen. De eerste gaat uit van het vijftiende-eeuwse woord haassen dat knieholte betekende. Die betekenis zou langzamerhand zijn verschoven naar het stuk boven de knie, zoals dijen en billen. Die uitleg is wat vergezocht. De tweede theorie gaat terug op het woord haas, dat ook ‘lendenspier’ van de haas betekende. Dus het lekkerste stukje van de haas. Later werd het woord dan ook toegepast op hetzelfde lichaamsdeel van andere dieren, waaronder dus varken en koe.  

Slechtziende vogels in de pan

Dove kwartels, uilskuikens en domme ganzen. Als vogeltje heb je het in het Nederlands zwaar te verduren. Je wordt neergezet als dom en suf, ingezet als scheldwoord en als je niet uitkijkt beland je op een bordje als slavink of blinde vink. Afgezien van de kip staat er tegenwoordig maar weinig vogel op ons menu. Vroeger was dat anders. Het eten van verschillende zangvogeltjes was in rijke kringen heel normaal. Een gebraden vink was een echte lekkernij. Vanwege de gelijkenis met een geplukt en onthoofd vogeltje werd de goedkopere versie (gemaakt van gehakt met een lapje kalfsvlees erom) een ‘blinde vink’ genoemd. In de jaren 50 van de vorige eeuw bedacht een slager de variant ‘slavink’, omdat het lekker smaakte bij de sla….  

Doorgedraaide honden?

Het lijkt zo voor de hand te liggen: het woord wentelteefje is vast samengesteld uit de woorden ‘teefje’ en ‘wentelen’. Maar met het woord ‘teef’ zoals wij dat tegenwoordig gebruiken voor een vrouwtjeshond of als scheldwoord heeft het niets te maken. Ook de uitleg dat het een verbastering is voor wentel t even(tjes) snijdt geen hout. Het woord ‘teef’ was in de zeventiende eeuw namelijk ook de benaming voor een gebaksoort. Zo kende men bijvoorbeeld ook appelteefjes. Dus met honden opeten heeft het gelukkig niets te maken.

Een teckel uit Frankfurt

We blijven nog even bij het thema honden. Waarom heet een broodje worst een hotdog? Ook bij dit woord blijkt de hond niet letterlijk op het broodje beland. Maar wel in figuurlijke zin. In de tweede helft van de negentiende eeuw waren ze in Duitsland dol op een broodje Frankfurter worst. De gelijkenis van de knakworst met een teckel leverde hem de bijnaam ‘Dachshund’ op. De ‘Dachshund sausage’ werd door immigranten geïntroduceerd in de Verenigde Staten. Daar verbasterde het al gauw tot ‘dog sausage’ en later tot het kortere ‘hot dog, vanwege het warme broodje.

Wat heb jij nou op je boterham?

Een hete hond op een broodje klonk al gek. Maar er zijn nog meer rare broodjes. Wat te denken van een broodje aap? Schrijfster Ehtel Portnoy verzamelde een aantal sterke verhalen in de bundel ’Broodje aap’. In het titelverhaal kun je lezen over de vondst van een gevild lijk in de straten van New York. Het bleek te gaan om het lijk van een gorilla die uit de vrachtwagen van een worstfabrikant was gevallen. De fabrikant wilde het dode beest dat hij gekocht had bij de dierentuin verwerken in zijn worst. Een verhaal dus over ‘hot monkeys’ oftewel een broodje aap.

Een prakje van gestampte vis

Zit er in een aalmoes geprakte paling? En heeft het überhaupt iets met eten te maken? Nee en ja. Het woord aalmoes betekent tegenwoordig een kleine gift, of een klein beetje geld. Met ons woord moes in de zin van fijngemaakt fruit heeft het niet veel te maken. Evenmin met ‘paling’. Het woord aalmoes is te herleiden tot het Griekse ‘eleèmosune’, dat zoveel wil zeggen als ‘medelijden’. In het Nederlands werd het in de middeleeuwen eerst alemosene en daarna aalmoes. Moes was in die tijd een woord voor ‘voedsel in het algemeen’.  In de achttiende eeuw bestond er overigens ook een  gerecht dat bestond uit paling en groente. Maar deze betekenis van ‘aalmoes’ is verdwenen.  

Meer weten over rare snuiters in onze taal?

Wie meer wil weten over de herkomst van woorden als hagelslag , oogappel of hooiwagen, raad ik het boekje 'Waar kom hagelslag vandaan?' aan. In ‘Waarom mussen nooit dood van het dak vallen’ lees je verklaringen voor merkwaardige uitdrukkingen als ‘iemand doodverven’ of ‘in de penarie zitten’..

.